TOOLKIT VOOR JURISTEN

Gastschrijvers: Jörgen Snitker en Mathilde Groenendijk

De schilder heeft een ladder en kwast, de timmerman zaag en hamer, en de jurist is goedgebekt en heeft in zijn gereedschapskist gedegen kennis van het recht. Het recht is echter continue in beweging en daarom moet de jurist die zijn gereedschap op orde wil houden zijn hele werkzame leven lang blijven studeren.

Waarom is het lezen van jurisprudentie zo belangrijk? Rechters passen de wet toe in concrete gevallen. Vaak kunnen de woorden van de wet op verschillende manieren worden uitgelegd en in zo’n geval hakt de rechter de knoop door en legt uit hoe de wet moet worden begrepen. Zo ontstaan rechtsregels en de wet is alleen met deze bijsluiter goed te begrijpen.

Maar de jurisprudentie is overvloedig. Iedere week publiceert rechtspraak.nl een kleine 1000 nieuwe beslissingen en het bestuderen van die niet te stoppen stroom rechterlijke uitspraken vreet tijd. In de praktijk zien wij dat veel jonge juristen door de waan van de dag -drukdrukdruk- het serieus bestuderen van actuele jurisprudentie onderaan de prioriteitenlijst zetten. Waak daarvoor. Leg de lat hoog. Hou op minstens één rechtsgebied de jurisprudentie bij en leer het leuk te vinden om daarover te debatteren met een groepje gelijkgestemden. Dat doen wij ook. Week in week uit zitten wij het jurisprudentie-overleg voor bij de rechtbank Noord-Holland en de rechtbank Rotterdam en van lieverlee kweek je een bepaalde handigheid. Deze column bevat onze nuttige tips om uw juridische kennis in weinig tijd up to date te houden en daarmee bieden wij u een beknopte cursus arresten lezen & analyseren. Hierbij richten wij ons met name op de drukbezette lezer die bij wil blijven maar een zo klein mogelijke tijdsinvestering wil doen.

Selectie
Veel tijdwinst valt te boeken door een goede selectie. Wat moet u lezen, wat mag u overslaan? Om te beginnen: sla alle rechtspraak van lagere rechters over. Negeer de feitenrechtspraak van rechtbanken en hoven (hoe leerzaam die overigens kan zijn) en concentreer u op beslissingen van de hoogste rechters die voor eenheid in het recht zorgen door bij uiteenlopende beslissingen van lagere rechters eenduidig het recht vast te stellen.

Sla vervolgens alle arresten over die worden afgedaan met de artikelen 80a en 81 van de Wet op de Rechterlijke Organisatie (RO). Die zaken bevatten geen inhoudelijk oordeel en zijn vanuit voornoemd perspectief de moeite van het bestuderen niet waard. Sommigen trekken uit zo’n arrest wel eens de foute conclusie dat de Hoge Raad het eens is met de onderliggende hofuitspraak. Doe dat nooit. Bij afdoening met 80a of 81 RO onthoudt de Hoge Raad zich van een oordeel, leg hem dan geen woorden in de mond.

Na deze schifting resteert een overzichtelijk en behapbaar aantal uitspraken.

U kunt het maken van een selectie trouwens ook overlaten aan de grote uitgevers. Dat doen wij ook. Een gezaghebbend jurisprudentietijdschrift heeft een kundige redactie en publiceert alleen dat wat u moet weten. Waarom zou u daar geen gebruik van maken?

Het lezen en analyseren
Hoewel woordkeus en stijl van de hoogste rechters in de loop der tijd flink is gewijzigd bevat iedere beslissing de volgende vaste elementen: (i) informatie over wie beroep heeft ingesteld en welke beslissing wordt bestreden, (ii) een opsomming van de relevante feiten, (iii) een weergave van de bestreden beslissing, (iv) de beroepsgrond, eventueel met toelichting, en (v) een dictum. Bij het lezen en analyseren gaat het om de in de uitspraak gegeven rechtsregels. Alle uitspraken hebben een vaste structuur of opbouw, die weliswaar per rechtsgebied kan verschillen maar die een enorme steun is voor de geoefende zoeker. De rechtsregels waar het de lezer om gaat worden voorafgegaan door een uiteenzetting over het procesverloop en een samenvatting van de voorafgaande uitspraak. Besteed hieraan zo weinig mogelijk aandacht. Het gaat om de beroepsgrond (bij de Hoge Raad ‘middel’ of ‘klacht’ genoemd) en het rechterlijk oordeel daarover, niet over hetgeen een lagere rechter in een eerdere fase van de procedure heeft gedaan.

De Hoge Raad kondigt zijn rechtsregels vaak aan met een signaalzin als “Bij de bespreking van het middel moet het volgende worden vooropgesteld.” Wie zoiets leest moet opletten, want dan volgt het deel van de beslissing dat ook voor andere zaken van belang is. Raak niet ontmoedigd als u een oordeel niet meteen begrijpt. Bedenk dat een arrest het resultaat is van vele uren werk door tientallen knappe koppen. Neem de tijd om de belangrijkste passages van een arrest desnoods vijf keer door te lezen.

Anders dan de andere hoogste rechters in het bestuursrecht treedt de Hoge Raad op als cassatierechter. Als cassatierechter kan de Hoge Raad een beslissing van de feitenrechter alleen vernietigen als de rechter het recht heeft geschonden en/of zijn beslissing onbegrijpelijk heeft gemotiveerd (vgl. art. 79 RO). Het bestuderen van motiveringsklachten en het oordeel van de cassatierechter daarover is niet zo bevredigend. Het enige dat zo’n overweging leert is dat de rechter het zo niet mocht doen; er worden geen positieve rechtsregels gegeven en het advies is dan ook om aan dat soort overwegingen weinig aandacht te schenken. Maar vaak is sprake van een zogenoemd ‘gemengd oordeel’ en wordt in het arrest op zowel rechtsklachten als op motiveringsklachten gereageerd; zo’n arrest wil nog wel eens een overzicht geven van een leerstuk en geldende jurisprudentie daarover en dat is natuurlijk het lezen waard.

”Of u nu advocaat wordt of rechter of griffier, de kans is groot dat u een bijdrage gaat leveren aan beslissingen die diep ingrijpen op het leven van mensen”

Wat arresten van de Hoge Raad verder bijzonder maakt, is dat zij vaak worden voorafgegaan door een advies (conclusie) van de procureur-generaal (of namens hem van een advocaat-generaal). Die conclusies bevatten een uitgebreide en actuele analyse van het recht. De lezer die snel kennis wil nemen van de portee van een arrest kan die conclusie gerust overslaan, maar de lezer die het juridische probleem van alle kanten belicht wil zien, vindt in zo’n conclusie een schat aan informatie, waaronder verwijzingen naar literatuur en jurisprudentie. Let er daarbij op of de Hoge Raad deze conclusie uiteindelijk volgt of juist contrair gaat , hetgeen een uitgangspunt kan vormen voor de discussie die u vervolgens met vakgenoten kunt aangaan over de betreffende beslissing.

De geoefende lezer herkent het eigen taaltje van zijn hoogste rechter. Het woord ‘kennelijk’ in een zin als ‘kennelijk heeft het Hof geoordeeld dat…’ laat juridisch activisme van de Hoge Raad zien: het Hof heeft in de ogen van de Hoge Raad niet de juiste woorden gebruikt , maar de Hoge Raad voelt niets voor cassatie en houdt daarom het hofoordeel met behulp van wat ‘inleeskunde’ in stand. Datzelfde gebeurt als u leest dat er iets ‘in het oordeel van het Hof besloten ligt.’ De Hoge Raad is zuinig met complimenten; euforischer dan ‘het Hof heeft op goede gronden een juiste beslissing genomen’ wordt hij niet.

Soms ontkomt men er niet aan om een oud arrest te lezen, en die kunnen er totaal anders uit zien. Tot 1985 schreef de Hoge Raad zijn arresten in de indirecte rede (‘Overwegende, dat …’), en gebruikte het nog niet die handige kopjes die we kennen van moderne arresten, maar na enig speuren herkent de lezer de vaste elementen die in ieder arrest terugkomen.

Slot
Of u nu advocaat wordt of rechter of griffier, de kans is groot dat u een bijdrage gaat leveren aan beslissingen die diep ingrijpen op het leven van mensen. De verwachtingen die u heeft van uw kaakchirurg of gynaecoloog verschillen niet wezenlijk van de verwachtingen die de rechtzoekende heeft van de advocaat of rechter aan wie hij zijn zorgen toevertrouwt. De jurist draagt een grote verantwoordelijkheid en daarbij mag een stevige studie-inspanning wel verwacht worden. En als u na enige tijd een voorkeur voor de ene of de andere AG heeft ontwikkeld zit u op de goede weg, want heeft u geleerd de jurisprudentiestudie leuk te vinden.