Meer dan 25 jaar geleden klonk er exact op deze plek ook al “Wir sind das Volk”. In het najaar van 1989 werd er overal in Oost-Duitsland en ook in Dresden elke maandag geprotesteerd tegen het politieke systeem van de DDR en geroepen om een vredige democratie, reisrecht naar het Westen en de afschaffing van de Stasi.2 In datzelfde najaar van 1989 viel de Berlijnse muur. Waarom wordt er nu weer geprotesteerd en hoe groot is de kans dat ook deze mensen gehoord gaan worden? Er is iets gaande in Duitsland, dat is duidelijk. De meeste buurlanden van Duitsland hebben inmiddels een extreemrechtse partij, Oostenrijk heeft de FDÖ en Frankrijk het Front National van Marine Le Pen. Duitsland heeft sinds twee jaar voor het eerst een serieuze rechtse kandidaat voor de Bondsdag, de Alternative für Deutschland (AfD). Wat zijn de kansen?
Om goed duidelijk te krijgen wat er politiek gezien is gebeurd na de laatste verkiezingen, is het handig om wat feiten op een rij te zetten. In 2013 waren de laatste Bondsdagverkiezingen. De Christen Demokratische Union van Angela Merkel boekte tijdens die verkiezingen forse winst. In de Bondsdag in Berlijn zijn 631 zetels te verdelen: de Christelijk-Conservatieve partij van Merkel won 61 zetels extra en haalde 40,5% van alle zetels. De Liberaal-Rechtse partij FDP, met wie Merkel de vier jaar daarvoor samen had geregeerd werd gedecimeerd, de partij haalde minder dan 5% van de stemmen, bleef zo onder de kiesdrempel en verdween uit de Bondsdag. De Socialistische SDP won fors, haalde 46 zetels extra en vertegenwoordigt daarna 30,5 % van alle zetels. De linkse partijen Die Linke en Bündnis90/Die Grünen verloren allebei zetels. De twee grootste partijen CDU en SDP zouden samen een coalitie gaan vormen. De AfD deed voor de eerste keer mee aan verkiezingen, haalde direct 4,7% van de stemmen, maar kreeg te weinig stemmen voor een zetel in het parlement.34
‘Wir schaffen das!’
In 2013 is er voor Duitsland veel veranderd. Door de burgeroorlog en de opkomst van Islamitische Staat in Syrië slaan begin 2015 miljoenen mensen op de vlucht. Een groot deel van deze vluchtelingen wordt opgevangen in de regio, een ander deel probeert Europa te bereiken. De beelden van mensen die op gammele bootjes Griekenland en Italië proberen te bereiken gaan de hele wereld over. De druk op regeringsleiders loopt in die maanden op. In de zomer van 2015 bereikt de vluchtelingeninstroom een piek. Vooral de route via Turkije en Griekenland, over de Balkan richting Hongarije en Oostenrijk is ‘populair’. Veel Europese leiders stellen zich afwachtend op. Slovenië en Kroatië willen hun grenzen, die de buitengrenzen van de Europese Unie zijn, sluiten. Er lijkt een patstelling te ontstaan voor de vluchtelingen, maar op 31 augustus 2015 stelt Merkel in een persconferentie dat Duitsland de asielinstroom aankan. ‘Wir schaffen das!’, zegt ze en ze zegt verder dat Duitsland een sterk land is, dat de asielinstroom kan opvangen. Deze uitspraak komt Merkel op kritiek te staan.
”Omgekeerd zouden Negen op de tien PEGIDA-aanhangers zich, volgens onderzoek, wel achter de AfD scharen.”
Minister van Binnenlandse Zaken Thomas de Maizère, ook van CDU -huize, plaatst tijdens een journaaluitzending van september 2015 scherpe kanttekeningen bij het beleid van Merkel.5 Hij verwacht van vluchtelingen die naar Duitsland komen, dat ze zich als gasten gaan gedragen. De Maizère reageert hiermee op het nieuws dat er vechtpartijen in asielzoekerscentra zijn uitgebroken tussen verschillende groepen en dat er protesten zijn voor beter eten en een beter onderkomen. Hij vindt dat asielzoekers het Duitse rechtssysteem moeten onderschrijven. Hij zegt: ‘Wir schaffen das nicht ohne Weiteres.’ Niet alleen in de politieke arena krijgt Merkel het moeilijk, ook de kiezer laat van zich horen. De uitspraak ‘Wir schaffen das!’ gaat deel uitmaken van een ‘Willkommenspolitik’ waarbij niet alleen Merkel maar ook Duitse burgers zich uitspreken voor het opvangen van asielzoekers. Dit is niet een koers die algemeen wordt ondersteund, niet in de CDU en ook niet bij de Duitse burgers. Door de ‘Willkommenspolitik’ van Merkel gaat de rechtse CDU van Merkel een steeds linksere koers varen. De partij schuift politiek gezien van rechts van het midden naar links. Het gat dat de partij op rechts achterlaat kan niet worden gevuld door de liberale FDP, die is immers sinds 2013 uit het parlement , omdat ze de tijdens de verkiezingen niet boven de kiesdrempel is uitgekomen. Er geldt een gouden regel binnen het parlement en binnen het CDU dat er geen partij rechts in het spectrum van de CDU mag komen. Dit is precies de plek waar de AfD nu op aast.
PEGIDA en de AfD
De demonstranten die elke maandagmiddag in Dresden demonstreren zijn aanhangers van een beweging die PEGIDA heet, dat staat voor Patroitische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes, waarbij onder het Avondland West-Europa moet worden verstaan.6 PEGIDA is een extreemrechtse politieke beweging die vaak met de AfD in verband wordt gebracht. De beweging is vanwege het nationalistische en anti-islamstandpunten nogal controversieel. De anti-Merkel en anti-immigratieprotesten in Dresden en in andere steden in Duitsland worden over het algemeen door PEGIDA georganiseerd. Hoe precies de verhouding is tussen AfD en PEGIDA is ingewikkeld te omschrijven, zelfs binnen de partij is geen consensus of de AfD PEGIDA steunt of niet. Bernd Lucke, een van de oprichters en oud-voorzitter van de partij zei in 2014 op zijn Facebookpagina over de demonstaties dat: ‘(…) het goed en rechtvaardig is dat mensen hun angst een stem willen geven.’7 Die mening wordt, zoals gezegd, niet in de hele partij gedeeld. Hans-Olaf Henkel, die een zetel voor de AfD in het Europees Parlement bezette, zei in een interview met de krant Tagesspiegel dat hij ‘niet kon uitsluiten dat de protesten van PEGIDA xenofobische en racistische connotaties konden hebben.’ Hij vroeg zijn partijgenoten zich niet bij de protesten aan te sluiten.’ Hans-Olaf Henkel is inmiddels geen lid meer van de AfD. Omgekeerd zouden Negen op de tien PEGIDA-aanhangers zich, volgens onderzoek, wel achter de AfD scharen.
”Nog wel iets bijzonders: éénderde van de kiezers van de AfD in Mecklenburg-Voor-Pommeren had bij een vorige verkiezing nooit gestemd.”
Nieuwe verkiezingen
De eerstvolgende Bondsdagverkiezing wordt gehouden in september 2017. Hieraan voorafgaand worden er in een paar deelstaten aparte verkiezingen gehouden. Dit zijn een soort verkiezingen voor Provinciale Staten maar dan voor deelstaten met meer autonomie en een eigen parlement. Deze verkiezingen worden in Duitsland gezien als een volksraadpleging over de vluchtelingenpolitiek van Merkel. In drie deelstaten zijn het afgelopen halfjaar al verkiezingen geweest. Op 13 maart 2016 kwam de eerste grote klap voor Merkel: in de deelstaten Rijnland-Palts, Baden-Württemberg en Sachsen-Anhalt werden op dezelfde dag verkiezingen gehouden. In alle deelstaten deed de AfD voor het eerst mee en kreeg direct ongeveer 10 tot 15 % van de stemmen. Waar de AfD op rechts stemmen won, verloor de CDU flink. Zelfs in Baden-Württemberg, waar het CDU vanaf de Tweede Wereldoorlog de grootste partij was, verloor de partij flink en moest ze genoegen nemen met een tweede plaats achter Die Grünen.8 Ook binnen de eigen partij van Merkel wordt aan haar stoelpoten gezaagd. De meest kritische tegenstander van Merkel is Horst Seehofer van de Beierse zusterpartij CSU. Deze partij werkt in de Bondsdag samen met het CDU. Hij vindt het resultaat van 13 maart volledig aan het asielbeleid van Merkel te wijten. Nog wel een niet onbelangrijke kanttekening: de winst voor de AfD mag dan groot zijn, geen van de grote partijen in de deelstaten wil met de AfD samenwerken in een deelstaatregering en dat is een voorwaarde om uiteindelijk in de Bondsdag in Berlijn gekozen te kunnen worden. De AfD lijkt dus op grond van deze uitslagen zetels te kunnen roven van de Rechts-Christelijke CDU. Nu is natuurlijk de vraag, waar haalt de AfD nog meer stemmen vandaan? Dat antwoord kwam op 4 september 2016. In Mecklenburg-Voor-Pommeren werden die dag verkiezingen gehouden. De voormalig Oost-Duitse deelstaat heeft gewoonlijk een linkse voorkeur, de Sozialdemokratische Partei Deutschlands is sinds 1998 de grootste partij. De AfD won hier, uit het niets, 20,8 % van alle stemmen.9 Hier ook hetzelfde verhaal, het resultaat is spectaculair, maar het verandert niet veel aan de samenstelling van de deelstaatregering. SPD en CDU kunnen met een heel krappe meerderheid doorregeren. Nog wel iets bijzonders: éénderde van de kiezers van de AfD in Mecklenburg-Voor-Pommeren had bij een vorige verkiezing nooit gestemd.
Dan rijst natuurlijk de vraag, heeft de AfD echt een voet aan de grond gekregen in Duitsland en is het een partij waar tijdens de Bondsdagverkiezingen van 2017 rekening mee moet worden gehouden? De partij groeit als kool10, maar de partij heeft nogal wat manco’s. Over de rol van de Islam in Duitsland en de vluchtelingeninstroom is de partij duidelijk, over zo’n beetje alle andere politiek is de partij intern diep verdeeld.11 De partij komt ook regelmatig slecht in nieuws vanwege (vermeend) discriminatoire of extreemrechtse opmerkingen van partijleden. Europarlementariër Beatrix von Stoch antwoordde op een vraag op Facebook dat zij het prima vindt dat de grenspolitie op vrouwen en kinderen schiet als deze illegaal de grens oversteken.12 Gevolg: negatieve publiciteit en een deuk in het imago.
In maart 2017 worden er weer deelstaatverkiezingen gehouden, deze keer in Noord-Rijn-Westfalen. Van de verkiezing in deze deelstaat wordt veel verwacht, het is een van de grootste deelstaten van Duitsland, waarin onder andere het Roergebied ligt. De uitslag daar wordt gezien als de perfecte opmaat naar 3 september 2017. Dan zal duidelijk worden of Merkel het voor de Duitsers daadwerkelijk ‘geschafft’ heeft.
Edwin Siebert
